chili – stargazing capital

reisavontuur in chili – 2008

Chili is de absolute stargazing capital van de wereld. Dat wil zeggen: bijna alle telescopen die er toe doen in de wereld staan in dit land en zijn gecentreerd in de buurt van de Atacama woestijn. Die telescopen hebben veelzeggende maar tegelijkertijd weinig creatieve namen als VLT (Very Large Telescope) en ELT (Extremely Large Telescope). De telescopen zelf zijn echter allesbehalve saai – en dus kun je Chili niet bezocht hebben zonder een nacht stargazen in de hoogste versnelling.

autistische namen

Dat zoveel professionele telescopen zich in Chili gevestigd hebben, is geen toeval. De lichtvervuiling is hier in de woestijn gering en de lucht is over het algemeen helder – en dus zijn er ideale omstandigheden om sterren te zien. Om de lichtvervuiling te minimaliseren, zijn steden in Chili verplicht om oranje straatverlichting te gebruiken. Doe je dat als stad niet en gebruik je witte of gele lampen, dan moet daarvoor (zelfs voor iedere lamp afzonderlijk) fors betaald worden – en dus gebruikt heel Chili oranje straatverlichting.

Onze avond stargazen bij de ´Very Large Telescope’ begint met een lange rit in een collectivo, een soort gedeeld taxibusje. Onderweg eet ik snel een pan con palta, een broodje met avocado – de nationale groente hier. Onze gids is een soort replica van Borat, de goede man uit Kazachstan. Hij blijkt weliswaar gewoon uit Chili te komen, maar door zijn looks en accent is het lastig om hem serieus te nemen. Ik moet de associatie met Borat dan ook maar snel uitschakelen, anders kan ik niet meer aandachtig luisteren. En vertrouw me, dat is nodig als het gaat om sterrenkunde. 

brei van sterren

Stel je voor: je staat opeens midden in de Melkweg, met boven je hoofd één grote brei van sterren. Zoveel sterren, dat je ze bijna niet meer van elkaar kunt onderscheiden en bijna duizelig wordt wanneer je er lange tijd naar kijkt. Dat is hoe de hemel er met het blote oog uitziet vanavond, terwijl we relatief dichtbij een grote stad zitten. We hebben duidelijk mazzel, want de maan is bijna leeg vanavond – en dus is het zicht op de sterren nog beter dan normaal. Een volle maan is standaard de grootste lichtverontreiniging die er bestaat.

Om al die sterren van dichtbij te kunnen zien, hebben ze dus telescopen neergezet met zeer autistische namen. Dat geldt niet alleen voor de telescopen die hier in Chili staan, maar voor telescopen in de hele wereld. Zo zijn er naast de VLT (‘Very Large Telescope’) en de ELT (‘Extremely Large Telescope’) ook de SLT (je verwacht het al, de ‘Super Large Telescope’) en de OWL (‘Overwhelmingly Large Telescope’ – op zich nog leuk bedacht). En dan heb je ook nog variaties op deze namen, zoals de SALT (´South American Large Telescope´) en de CELT (´Californian Extremely Large Telescope´). Men moet overladen met testosteron zijn geweest toen er een naam moest worden bedacht: ‘de mijne is groter, langer en beter dan de jouwe!’.

‘de mijne is groter en langer’

De ‘Overwhelmingly Large Telescope’ is van alle telescopen de meest imponerende. Deze is nog in aanbouw – en zal bij de ingebruikname in 2027 uiteindelijk net zo hoog zijn als de Eiffeltoren. Gelukkig zijn landen niet alleen maar zelf aan het wedijveren om de grootste, mooiste en beste telescoop neer te zetten: de OWL is het resultaat van een samenwerking tussen veertien verschillende landen.

Wij moeten het voor nu doen met de ´Very Large Telescope’. De eerste planeet die ik erdoor bekijk, is Mars. Op  slechts 72 miljoen kilometer van ons vandaan, is dit de dichtst bijzijnde planeet. Zelfs met het blote oog is Mars te zien en herkennen aan de hemel, aangezien een planeet in tegenstelling tot sterren niet knippert. Zelfs door een telescoop bekeken, ziet Mars er op het eerste gezicht uit als een klein propje – en dus niet zo imponerend. Dat geldt gelukkig wél voor Saturnus, de volgende planeet die ik spot. De planeet staat 1.200 miljoen kilometer van de aarde en blijkt met zijn prachtige verticale (!) ring goed te zien te zijn door dat ene kleine gaatje. Een bizar en niet te vatten idee! Planeten hebben overigens alleen op de foto een kleur, niet als je ze met het blote oog bekijkt. De hele nacht trekken verschillende planeten voorbij – en dus zijn op elk moment van de nacht andere planeten te zien. In ons geval zijn dat dus Mars en Saturnus. Slechts eens in de zeventig jaar staan alle planeten naast elkaar in één lijn aan de hemel. Dat moet een mooi gezicht zijn.

middelpunt van het heelal

Dat niet de aarde maar de zon centraal staat in ons zonnestelsel, was lange tijd niet de algemeen geaccepteerde opvatting. Copernicus bestudeerde hiertoe 365 dagen achter elkaar de hemel, sterrenconstellaties en sterrenbeelden daarin – om daarmee bewijsmateriaal te hebben voor zijn theorie. Hij schreef vervolgens alles op in een brief, die hij naar een leerling stuurde met de opdracht de brief pas te openbaren als hij al dood was. Hij wist namelijk dat de kerk nooit zou accepteren dat de aarde (en dus God) niet het middelpunt van het heelal was – en hij dus zijn leven niet meer zeker zou zijn daarna. Hij had het deels mis: de Paus vond het boek van Copernicus in eerste instantie geweldig – en verbood het dan ook niet. Pas negen jaar later werd Copernicus’ boek alsnog verboden door de kerk. En helaas werden er uiteindelijk alsnog mensen vermoord omdat zij geloofden in de theorie van Copernicus.

Part of the fun bij het stargazen zijn de ontelbare leuke weetjes rondom het zonnestelsel. Zo is de Melkweg rond in plaats van ovaal – zoals wij hem zien. De naam Melkweg is overigens afkomstig van de Grieken, die deze brei van sterren vonden lijken op melk. Naast de Melkweg zijn er inmiddels ruim honderdduizend andere galaxies bekend, waarvan we er twee zelf kunnen zien vanaf aarde. Veel van die galaxies bevatten planeten die we nog helemaal niet kennen. Een galaxy moet je zien als een huis, waarin een duidelijke structuur terug te vinden is. Het huis bestaat uit planeten, nebula´s, clusters en sterren die in een bepaalde volgorde staan. Nebula´s zijn een soort gigantische, lichtgevende wolken, waarin babysterren gemaakt worden – die op dat moment nog alleen uit gas bestaan. Google voor de grap op nebulosa ojo de cerradura,  nebulosa del coro of nebulosa cabeza de caballo en je snapt wat ik bedoel. Om een echte ster te worden, moet een babyster een heel proces doorlopen. Als eerste verandert deze in een cocoon- vergelijkbaar als bij een larve. De cocoon trekt vervolgens zuurstof aan door de zwaartekracht en verandert na heel veel metamorfoses uiteindelijk in een ster.

bij elkaar geraapt zooitje

Terwijl galaxies enorm gestructureerd zijn, zijn sterrenclusters juist enorm chaotisch. Ze zien er vanuit de telescoop uit als een bij elkaar geraapt zooitje, zonder enige logica of structuur erin. Als je niet beter zou weten, zou het ook een krioelende hoop larven kunnen zijn. Van alle sterren die we kennen, is Orion de meest heldere ster aan de hemel. Die ster staat altijd precies op de equator en is alleen helemaal aan het begin van de avond te zien. Terwijl wij tegenwoordig zeer gefocust zijn op het spotten van sterrenconstellaties, zoals de Grote Beer en Kleine Beer en het Southern Cross, zochten de Inca´s vroeger bij het sterrenkijken juist naar de zwarte vlekken daar tussenin. Ze zagen daarin vormen die voor hen herkenbaar waren, zoals slangen, alpaca´s (lama´s) en schapenherders.

Na alle mooie planetenverhalen en leuke sterrenweetjes, moet ik opeens weer terug naar de real mundo – de echte wereld. Want hoe interessant dit hele sterrenkijken ook is, ik moet vannacht nog een bus naar Valparaiso pakken. En dus trek ik mezelf uit de telescoop, knipper drie keer met mijn ogen en ga dan over tot de orde van de dag. Zoals het regelen van een bus naar het busstation en het kopen van een kaartje voor de nachtbus. Het felle TL-licht op het busstation doet opeens pijn aan mijn ogen. Zat ik nog maar heel even op Mars.