brazilië – cracked up

reisverhaal in brazilië – 2006 & 2018

Op het moment dat ik in 2006 in de grootste favela van Rio de Janeiro rondloop, voel ik me er behoorlijk veilig. Zo veilig, dat ik diezelfde avond nog op een grootschalige favela-party sta – gerund door én (uiteraard) georganiseerd in de favela. Het geweld is er wel, maar dat voel je niet wanneer je er staat. Met 70.000 moorden per jaar is Brazilië anno 2018 een stuk minder veilig dan in 2006. Sterker nog: het is in harde cijfers het meest dodelijke land ter wereld. Zelfs in oorlogsland Syrië worden minder moorden gepleegd dan hier. Lekker rondlopen in een favela, zoals ik in 2006 deed, lijkt ondenkbaar. Het geweld is er aan de orde van de dag – ironisch genoeg als directe gevolg van de Olympische Spelen, die het land in 2016 organiseerde in Rio.

opkomend land

Op het moment dat ik er ben in 2006, kan ik dat laatste absoluut niet vermoeden. Het lijkt op dat moment steeds beter te gaan met Brazilië. De economie gaat er voornamelijk tussen 2008 en 2012 enorm vooruit, waardoor drugsgebruik en drugsgerelateerd geweld er (daardoor) bijna net zo snel afneemt. Het land verschijnt zelfs in het lijstje van opkomende landen met de meeste economische potentie. Sterker nog, in dat lijstje van zogenaamd BRIC-landen wordt Brazilië zelfs als eerste genoemd.  Het land maakt een transitie door, van ontwikkelingsland naar een land met een bloeiende economie.

Ondanks de recessie die daarop volgt, lijken de Olympische Spelen in 2016 en het WK voetbal in 2018 het land en de situatie in Rio enorm te verbeteren. Maar schijn bedriegt. Deze verbeteringen blijken gebaseerd te zijn op corruptie en anno 2018 is Rio er slechter aan toe dan ooit tevoren. Crack wordt er en masse en openlijk gedeald – iets dat tot de Olympische Spelen ondenkbaar is.

olympisch drama

In de aanloop tot de Olympische Spelen, worden veel hooggeplaatste bendeleiders opgepakt en in de gevangenis gestopt. Dat lijkt op dat moment een slimme marketingtruc, om de buitenwereld te laten zien hoe veilig Brazilië is en hoe effectief de politie haar werk doet. Ironisch genoeg zorgt het gevangen nemen van de bendeleiders echter indirect voor een explosieve stijging van het aantal drugsverslaafden nog geen jaar later.

De reden daarvan is simpel. De bendeleiders hebben tot die tijd onderling een afspraak waar zij zich allemaal aan houden. Die afspraak luidt dat geen van allen crack introduceert en verkoopt binnen de Braziliaanse favela’s. De bendeleiders zijn het met elkaar eens dat crack een te heftige drugs is, die teveel kapot maakt. De gevolgen ervan zijn simpelweg te groot. Zo lang iedere bende zich aan die onderlinge afspraak houdt, is er dan ook geen korrel crack te vinden in heel Rio.

verdovende drugs

Door het gevangen zetten van de bendeleiders, krijgen echter al snel nieuwe mensen het in de bendes voor het zeggen – die zelf nooit betrokken zijn geweest bij de gemaakte drugsafspraken. De toenemende recessie zorgt tegelijkertijd voor een toenemende vraag aan goedkope, heftig verdovende drugs. De nieuwe bendeleiders besluiten daardoor al snel de voorheen gemaakte afspraak te negeren en crack te introduceren in de Braziliaanse favela’s.

Een paar jaar later heeft crack de drugsmarkt in Brazilië overspoeld. Voor letterlijk een paar euro koop je er al een zakje. Drugs worden er zelfs openlijk verhandeld, op speciaal daarvoor bedoelde crackmarkten. De politie wordt er structureel omgekocht, zodat die niet ingrijpt en zelfs doet alsof het probleem niet bestaat – al is dat laatste bijna niet mogelijk. Aangezien het goedje enorm verslavend is, glijden gebruikers namelijk al snel af tot verlopen junkies. Inmiddels zijn ruim een miljoen Brazilianen verslaafd aan crack. Een bizar aantal.

life goes on

Kinderen die opgroeien in al deze ellende vol geweld, kiezen steeds vaker voor een leven als bendelid. Met twaalf miljoen werklozen in het land, is er ook weinig potentie buiten een carrière in een bende. Inmiddels zijn de bendeoorlogen in Brazilië heftiger dan ooit. Er is sprake van een oorlogsituatie, die met de dag ernstiger lijkt te worden. De politie heeft daardoor uiteindelijk moeten toegeven dat zij de controle in de favela’s volledig kwijt zijn. Daarom heeft inmiddels het leger de belangrijkste favela ingenomen. En nu maar hopen dat het iets oplevert.

Ondertussen gaat het normale leven er gewoon door. Mensen gaan naar school en naar werk, lopen van en naar huis, drinken een biertje op een terras en doen boodschappen in de straat. Als inwoner ontkom je echter niet aan de bendeoorlog. Zo hebben kogelregens de elektra- en watervoorziening in de stad al meerdere keren platgelegd, net als de ziekenhuizen en scholen. Leven in een favela in Rio anno 2018 betekent bovendien dat je je leven nooit helemaal zeker bent. Bijna iedereen kent er wel iemand die is omgekomen, al dan niet door verdwaalde kogels van bendeleden, het leger of de politie. Ook zijn er velen die zijn opgepakt of doodgeschoten omdat zij aangezien werden voor een bendelid.

favela fun

Op het moment dat ik in Rio rondloop in 2006, voelt het echter als een relatief veilige stad die eigenlijk alles heeft. Een stad waar je gewoon geweest moet zijn. Dit is waar het gebeurt, in het hier en nu – en (dus) is het ongeveer ieders droom om hier te wonen, on top op the world. Ik besluit niet voor niets juist in Rio te gaan skydiven, boven de befaamde stranden van Copacobana. Drugsbendes lijken mijlenver weg, zeker in mijn gedachten.

Zelfs op de favela party, waar ik de avond ervoor sta samen met ruim drieduizend locals, voelt alles veilig. Het feest wordt gehouden in een warehouse, midden in een van de grootste favela’s van Rio. Dat zou unheimisch kunnen aanvoelen, maar doet het niet. Iedereen integreert met elkaar, waarbij uiteraard de Braziliaanse mannen het voortouw nemen. De Braziliaanse vrouwen die er staan zijn vooral bang dat wij hun man inpikken – en kijken ons daarom af en toe indringend en een beetje vals aan. Willen we vannacht heelhuids thuiskomen, dan moeten we vooral geen Braziliaan afpakken van iemand.

schimmige straten

Dat Brazilianen kunnen feestvieren, wist ik al. Dat daarbij rijk en arm, donker en blank door elkaar heen feesten, is wél nieuw voor mij. Ik kom die avond in contact met een blonde Braziliaan, die acteur blijkt te zijn in een nationale soap. Hij bevestigt wat ik eigenlijk al de hele avond ervaar: favela party’s zijn hier de bom, ook voor Brazilianen die zelf hier niet wonen. Grote geweren zie ik er overigens niet, terwijl die anno 2018 nergens schijnen te ontbreken. Dat doet vermoeden dat er tussen 2006 en nu toch wel heel wat veranderd is. Of was ik te druk bezig met feesten om er echt op te letten?

Een onveilig gevoel heb ik overigens wél de volgende dag, wanneer ik in het centrum van Rio rondloop en van het ene op het andere moment in een verkeerde straat blijk te zijn beland. Liep ik even ervoor nog in een straat vol mooie winkels en high class people, in de straat ernaast wordt op straat coke gerookt en drugs gedeald, zijn de huizen vervallen en ligt de vuilnis op straat. Dat is de rare realiteit van het leven in Rio. Het is daardoor best lastig om te weten waar je precies wel en (vooral) níet moet rondlopen in deze stad.

schril contrast

Feit is dat ik opeens op de verkeerde plek ben, op het verkeerde tijdstip. Midden op de dag, maar daarom niet minder eng. Van de ene seconde op de andere lijkt het opeens uitgestorven te zijn. Het voelt bijna surrealistisch, zoals de scene in de film Vanilla Sky waarin Tom Cruise midden in New York loopt en er opeens geen auto´s of mensen meer om hem heen zijn. Het is stil, er beweegt niets en je kunt bijna een spelt horen vallen. Dan weet je dat je droomt óf dat er iets niet klopt en grondig mis is.

Ik ben gelukkig niet alleen. Ik heb die ochtend een Fins meisje ontmoet en ben met haar op pad. We beseffen allebei precies tegelijk dat we in een totaal verkeerde straat rondlopen. Gelukkig lukt het na een aantal a-relaxte straten vol junks en zwervers om een ‘normale’ straat te vinden, waar we als toeristen minder opvallen. Een paar minuten later zitten we op een mooi terras. Naast ons ligt het mooiste theater van Rio, waar op dat moment het prestigieuze Rio Filmfestival wordt gehouden. De rode loper vormt een bizar contrast met de schimmige straten waar we zojuist doorheen liepen.

cracked up

Dat enorme contrast tussen rijk en arm is een terugkerend fenomeen in Rio. Zelfs in rijke wijken als Ipanema en Leblon heb je favela´s om de hoek. Sterker nog: Rochinha, de grootste favela van Rio (en de twee na grootste van heel Zuid Amerika), ligt pal naast Leblon.

Ik vrees echter dat het contrast anno 2018 nog veel groter is dan in 2006. De realiteit van Rio anno nu is dat de stad (en het land) niet alleen gekenmerkt wordt door haar jaarlijkse carnaval en prachtige witte zandstranden, maar ook door geweld en drugs. Crack om precies te zijn. En dat is cracked up. Letterlijk en figuurlijk.