slowakije – sloppenwijk XL

reisverhaal in slowakije – 2013

Voor alles een eerste keer. Zo is dit mijn eerste verhaal dat zich afspeelt in een buurt waar ik zelf geen stap heb gezet. Daar is echter een goede reden voor: de kans om er overvallen te worden is simpelweg te groot. Ik heb het over Lunik IX, een Roma-wijk in de stad Kosice in Slowakije, waar water uit de kraan en elektriciteit eerder uitzondering dan regel zijn. Lunik IX ziet er van een afstand idyllisch uit, maar staat bekend als de grootste sloppenwijk van Europa. Alleen al die woordcombinatie – sloppenwijk & Europa – deed mijn mond openvallen. Tot mijn bezoek aan het (toch behoorlijk moderne) Slowakije had ik namelijk geen idee dat we in Europa überhaupt sloppenwijken hadden die die naam ook echt verdienen.

schuw voor gevaar

Nou heb ik me niet vaak uit het veld laten slaan door waarschuwingen om wijken niet te bezoeken uit veiligheidsoverwegingen. Zo heb ik in een Braziliaanse favella in Rio de Janeiro tot midden in de nacht staan feesten[1], in diverse sloppenwijken in Buenos Aires gewerkt als vrijwilliger[2] en in de meest criminele steden ter wereld rondgelopen zonder gezelschap, zoals Salvador (Brazilië), Guatemala City (Guatemala) en San Pedro de Sula (Honduras). In de laatstgenoemde stad werd een week na mijn vertrek dezelfde bus overvallen als die ik de week ervoor nog had genomen. In de hoofdstad van Nicaragua heb ik ’s nachts voor mijn leven gevreesd op een verlaten rangeerterrein, in Chili overleefde ik een overval en in Venezuela heb ik een nacht moeten schuilen achter een muurtje vol schietende hangjongeren.

Ik heb het gevaar destijds duidelijk nooit helemaal geschuwd. Je moet een beetje mazzel hebben in het leven en dat heb ik blijkbaar gehad. Dit keer durf ik het echter niet aan – al is het maar omdat ik samen met mijn vriend Kris en zoon Zev reis, die pas 2,5 jaar oud is. Ik ben immers niet meer alleen verantwoordelijk voor mijn eigen leven, maar ook dat van mijn vriend en zoon. Daarnaast heb ik er als moeder een belangrijke rol bij gekregen. Ik zou het niet aan mezelf kunnen verkopen als er door mijn nieuwsgierigheid iets met mij zou gebeuren en ik daardoor niet meer voor Zev zou kunnen zorgen.

vuilnisbelt voor de deur

En dus moet ik het in dit verhaal doen met de informatie die ik krijg van locals en het internet. De foto’s die rondcirculeren van de buurt liegen er niet om. Ik zie troosteloze flatgebouwen zonder elektra en watervoorzieningen, met voor de deur een halve vuilnisbelt. Grof vuil, wodkaflessen, gebruikte luiers: alles wordt er direct vanaf het balkon naar beneden geflikkerd, zo lijkt het. Er lopen veel ratten en het stinkt er schijnbaar enorm – wat niet zo vreemd is als er zoveel ranzigheid ligt te rotten. Ik vraag me af hoe het er in de grootste sloppenwijk van Europa aan toe gaat en hoe zo ver heeft kunnen gekomen. Maar vooral waarom niemand er iets aan doet.

Om daar antwoord op te kunnen geven duik ik eerst in de achtergrond en het ontstaan van de sloppenwijk. Het is namelijk geen toeval dat de vele Roma zich hier gevestigd hebben. Lunik IX werd als wijk oorspronkelijk gesticht voor politieagenten, bewakers en mensen van het leger. Zij verlaten de goedkope flats in de jaren ’80, waarna de flats jarenlang leeg staan. Maar dan besluit stadsbestuur om het centrum van Kosice te renoveren en krijgen de Roma,  die tot op dat moment veelal in de stad wonen, deze plek toegewezen om te wonen. Onder politiedwang wel te verstaan.

ambtenarenflats

Op dat moment is er echter niets aan de hand met de buurt. Lunik IX is een kleine wijk met appartementgebouwen in de zuidwestelijke buitenwijken van Košice. De ligging ervan is haast idyllisch: tussen groene heuvels, bij een riviertje en aan de rand van een bos. De wijk omvat slechts drie straten en zeshonderd ruime (vierkamer)woningen, die destijds zijn ontworpen voor de behuizing van 2.500 ambtenaren. De flatgebouwen zijn op dat moment nog niet vervallen en er liggen geen vuilnisbelten voor de deur. Ik vraag me dan ook direct af wat er is gebeurd sinds de ambtenaren eruit getrokken zijn en de Roma zich er gehuisvest hebben. Is het enorme verval van de buurt het gevolg van structurele discriminatie rondom de Roma-gemeenschap? Of hebben zij het toch echt aan henzelf te danken dat zij in deze vervallen condities leven? Als je het de Roma zelf vraagt is het de eerste reden, de reguliere Slovaken zien het duidelijk anders en geloven eerder dat het verval aan de Roma zelf te danken is.

Feit is dat een aanzienlijk deel van de twaalf miljoen Europese Roma in diepe armoede leven: in krotten van golfplaten, zonder stromend water of riolering. Kinderen rennen er rond met geklitte haren, blootsvoets in de modder. Zij gaan naar scholen met alleen zigeunerkinderen en belanden daarbij vaak in het speciaal onderwijs. Veel kinderen die van huis uit Romani spreken, horen pas op school voor het eerst Slowaaks. Lunik IX is in die zin overigens niet uniek. Overal in Oost-Slowakije vind je Roma-nederzettingen in afgelegen wijkjes, vol krotten en hutjes en vaak zonder water of licht. De inwoners zijn over het algemeen ongeschoold en werkloos, wat de hoop op een betere toekomst al snel doet vervliegen.

europese getto

In de paar flatgebouwen die Lunik IX staan, wonen inmiddels zo’n achtduizend inwoners. Het is daarmee de grootste Roma-nederzetting in Slowakije, die inmiddels volgens kenners veel weg heeft van een getto. De trappenhuizen zijn stuk voor stuk vreselijk vies, de flats ogen zeer vervallen en in iedere woning leven gemiddeld tien mensen. Negentig procent van de bewoners betaalt geen huur of andere rekeningen en zit daardoor zonder gas en warm water – ook in de winter, wanneer het buiten ijskoud is. Koken doet men er dan ook op open vuur in de gebouwen. Alleen op bepaalde uren per dag krijgen mensen vers water, via een centraal kraantje aan de buitenkant van het gebouw. Rattenplagen, ziekten, ondervoeding en slechte hygiëne zijn er aan de orde van de dag. Verschillende gebouwen dreigen inmiddels in te storten; steeds meer flats worden daardoor onbewoonbaar. Het vele (giftige) afval begint inmiddels zelfs het grondwater van de stad te schaden. De lijnbus van Kosice doet de wijk slechts sporadisch aan en ’s avonds stopt het openbaar vervoer meestal helemaal niet.

De wijk doet denken aan sloppenwijken in Afrika, volgens mensen die de buurt bezocht hebben. Niet zozeer vanwege de armoede, maar vanwege de sfeer die er heerst. Zo zijn er nauwelijks auto’s en lopen er overal spelende kinderen. De helft van de bevolking is immers jonger dan vijftien jaar oud. In tegenstelling tot wat je zou verwachten, is de sfeer die er heerst allesbehalve depressief. De kinderen stuiven nieuwsgierig af op iedere vreemde die voorbij komt – iets wat waarschijnlijk niet zo heel vaak voorkomt. Het wasgoed wappert er op de vele balkons. Veel vrouwen dragen lange rokken; hun lange haar dragen ze in een vlecht of paardenstaart op de rug.

schoon van binnen

Eenmaal binnen zijn de meeste huizen echter heel netjes en schoon. De woning is van de familie en elk familielid is daar welkom, ook als een verre oom geheel onverwacht met zijn hele gezin opduikt om voorlopig te blijven logeren. Dan schik je gewoon wat in en schuif je nog een matras bij. Om de gemeenschappelijke trappen bekommert echter niemand zich. De onderlinge solidariteit houdt duidelijk op bij de eigen clan.

Daarnaast worden de drie straten in Lunik IX elk bewoond door een andere Roma-groep. Slowaken mogen de Roma in Lunik IX afdoen als een homogene groep ‘zigeuners’, voor de bewoners van Lunik IX zelf tellen vooral de verschillen – en die zijn volgens henzelf net zo onoverbrugbaar als bij de kastes in India. De onderlinge verschillen tussen de gezinnen in de verschillende straten van Lunik IX zijn zelfs zo groot dat ingewijden hen zien als verschillende kastes.

segregatie

Segregatie van Roma vindt niet alleen plaats in de woningbouw en in het onderwijs, maar bijvoorbeeld ook in de gezondheidszorg. Zo kunnen Roma-vrouwen maar twee dagen per week bij de gynaecoloog terecht in het dichtstbijzijnde ziekenhuis en liggen zij apart op de kraamafdeling. Discriminatie is dus hoe dan ook in het dagelijks leven van veel Roma.

Tegelijkertijd beseffen veel Roma niet dat het wonen in een andere wijk, buiten Lunik IX,  samengaat met verplichtingen, zoals het betalen van huur, schoonhouden van het gezamenlijke trappenhuis en rekening houden met buren als het gaat om geluidsoverlast. Daarnaast is de werkloosheid ook onder de Slowaken hoog – en dus is er concurrentie rondom de beschikbare banen. Mensen met de minste opleiding maken daarbij nu eenmaal de minste kans op een baan.

clichébeeld

Feit is dat ruim de helft van alle Roma in Slowakijke niet in dit soort sloppenwijken woont, maar in gewone flats – net als de ‘normale’ Slowaken. Velen van hen hebben een baan en sturen hun kinderen naar school. Deze mensen zijn in de Slowaakse samenleving feitelijk onzichtbaar, waardoor locals een verdraaid beeld hebben van de gemiddelde Roma in het land.

Niet alleen Slowaken kampen met een clichébeeld van de Roma. Roma zelf hebben ook vaak een negatief zelfbeeld, onder andere door het voorbeeld dat ze van hun ouders hebben meegekregen. Zo is het opleidingsniveau van Roma-jongeren in deze wijk de laatste jaren alleen maar gedaald. Hun ouders zijn werkloos; ze zien het nut van school niet in en hebben daarnaast vrijwel geen grip op hun kinderen. Veel jongeren in Lunik IX zien maar twee uitwegen: het snelle geld van bijvoorbeeld de drugshandel of emigratie naar West-Europa.

europese unie als beschermheer

De situatie van de Roma in Oost-Europa is sterk verslechterd sinds de landen overgingen van het communisme op het kapitalisme. Tijdens het communisme hadden ze een baan, gratis huisvesting en scholing. Na 1993 worden ze massaal werkloos en verliezen ze hun huis in de privatiseringslag die plaatsvindt. De kans op verbetering dient zich eind jaren negentig aan, wanneer deze landen mogen toetreden tot de EU. Roma zagen in de Europese Unie een manier om steun en bescherming te krijgen. Om toe te treden moesten de landen de integratie van de Roma verbeteren en op papier deden ze dat ook. Zo vonden veel Roma een nieuwe baan in de toetredingsperiode. Na een paar maanden stonden ze echter vaak weer op straat – iets waar de EU niet doorheen keek.

Eenmaal binnen, blijken de nationale regeringen weinig begaan met de Roma. De politieke wil om fundamenteel wat te veranderen, ontbrak. Vanuit Brussel werd er echter 17,5 miljard euro beschikbaar gesteld voor lidstaten met Roma om aanvragen te doen voor sociale programma’s. Zo kreeg Slowakije tweehonderd miljoen euro van Brussel voor een nieuw Romaprogramma. Het gros van dat geld is echter opgegaan aan In nieuwe stoplichten, technologische apparatuur voor ziekenhuizen of voetbalclubs waar geen enkele Roma speelt. Slowakije is niet het enige land waar EU-gelden niet bij de Roma aankomen.

een glimp van hoop

Niet altijd is het misbruik opzettelijk. De aanvragen voor subsidies zijn ingewikkeld en vereisen inzicht in de bureaucratie en het EU-jargon; veel landen niet in staat om de EU-gelden te managen. In 2010 zette de Europese Commissie de geldstroom voor het Romaprogramma van Slowakije stop. Slowakije moest maatregelen nemen om de boel weer vlot te trekken, anders zou het land een ‘boete’ krijgen. Die boete is nog niet gekomen, maar een structurele integratie van de Roma is er evenmin.

Zoals gezegd zien veel Oost-Europese Roma hun heil het liefst in West-Europa. Uiteindelijk krijgen ze daar vaak geen verblijfsvergunning, waarna ze terugkeren naar hun roots in het oosten van Europa. Hun tijdelijke emigratie levert gelukkig wel iets positiefs op. Ouders die uit het buitenland terugkomen, brengen hun kind namelijk van kleins af aan naar de kleuterschool. Zij zitten daaarnaast achter de opleiding van hun kinderen aan, omdat ze gezien hebben hoe belangrijk dat voor hun toekomst is. En daarmee is er toch nog een soort van positieve noot aan dit verhaal.