japan – tegengas

reisverhaal in japan – 2011

Japan is het afgelopen decennium veranderd van een collectieve samenleving in een individualistische maatschappij. Dit heeft zijn uitwerking niet gemist. Jongeren kunnen hierdoor eindelijk zichzelf zijn, door tegengas te geven en zich uit te dossen met extreme kleding of bizarre haarkleuren. Iedereen wil uniek zijn en ís dat ook. Maar zoals alles, heeft ook dit fenomeen haar keerzijde. Zo is het aantal eenzame mensen in Japan in de afgelopen jaren tot recordhoogte gestegen. Eenzaamheid in een wereldstad als Tokio –  waar 35 miljoen mensen als mieren bovenop elkaar wonen –  is voor ons lastig voor te stellen wanneer we er rondlopen. Maar het probleem is er groot. Heel groot.

ander geluid

Wanneer je aan Japan denkt, denk je al snel aan een land vol historie en traditie, met ingetogen en gehoorzame mensen die weinig ruimte voor zichzelf opeisen. Aan onderdanige geisja’s met ingebonden voetjes en traditionele kledij, die zonder enig geluid te maken over straat schuivelen en thee inschenken voor hun gasten.  Aan volwassenen die buigen uit respect en om vergiffenis te vragen – bijvoorbeeld op het moment dat de kerncentrale in Fukushima een kernramp veroorzaakte.

Er is echter duidelijk ook een jongere generatie, die wars is van alle tradities en heel duidelijk tegengas geeft. Je herkent ze zo in de grote steden van Japan: jongens en meiden met hippe kapsels, in alle kleuren van de regenboog.  Ze hebben vaak opvallende outfits aan, die schreeuwen om aandacht. Deed (en doet) de oude Japanse garde moeite om zoveel mogelijk weg te blenden in de massa en zo min mogelijk op te vallen, de jonge garde wil nou juist het omgekeerde.

hoe opvallender, hoe beter

Hoe opvallender, hoe beter. Het is een duidelijk signaal van de verandering die al een tijdje bezig is in Japan. Een shift van collectivisme naar individualisme. Mensen krijgen de ruimte om anders te zijn en zichzelf te ontdekken; een prachtige ontwikkeling. Dat voel je aan alles in de steden waarin we zijn, of het nou Tokio of Kyoto is.  Met die shift is echter een groot probleem ontstaan in het land. Dat probleem heet eenzaamheid. Zo komen ruim 700.000 Japanners tussen de zestien en dertig jaar hun huis niet meer uit. Een gigantisch aantal.

Het probleem van de eenzaamheid is vrijwel één op één te relateren aan het feit dat de maatschappelijke focus verlegd is van de groep naar het individu. In de collectieve maat-schappij was het überhaupt niet mogelijk om eenzaam te zijn. Je hoorde immers bij een groep en een familie, die bij elkaar in huis woonde en elkaar ondersteunde. Het belang van de groep was in die collectieve maatschappij belangrijker dan dat van het individu. Je eigen wensen en behoeften moesten er worden opgeofferd voor die van de groep.

zelfmoordbos

Dat heeft er bij veel Japanners voor gezorgd dat zij altijd hebben moeten doen alsof ze iemand anders waren dan dat ze werkelijk zijn. Nu de Japanse maatschappij steeds individualistischer wordt, zorgt dit gevoel ervoor dat mensen zich terugtrekken uit de maatschappij en totaal vereenzamen. Zonder werk, zonder vrienden en zonder contact met hun familie. Eenzaamheid begint in Japan vaak al op jonge leeftijd. Omdat er daarna weinig mee gedaan wordt, worden deze Japanners in het latere leven vaak echte kluizenaars, die hun huis niet meer uitkomen. Er is zelfs een naam voor deze mensen: hikikomori. Daaronder vallen mensen die maar liefst zes maanden (of langer) hun huis niet hebben verlaten om naar school, werk of vrienden te gaan.

Veel van deze hakikomori sterven uiteindelijk in totale eenzaamheid, zonder familie of vrienden die om hen geven. Soms doordat zij ziek worden en overlijden, vaak ook door zelfdoding. Het percentage zelfdoding in Japan ligt dan ook veel hoger dan in andere landen. Om in te spelen op die behoefte, zijn er in de reguliere boekhandel zelfs zelfmoordgidsen te koop met daarin beschrijvingen hoe je jezelf het beste en gemakkelijkste kunt doden. Er is zelfs een zogenaamd ‘zelfmoordbos’ in de buurt van Tokio, waar gemiddeld honderd lichamen per jaar gevonden worden. Er is geen navigatie mogelijk in het bos en het zit zo complex in elkaar dat het heel gemakkelijk is om er te verdwalen. Er is geen mobiel bereik en het geluid van de weg weerkaatst tegen de bergen, waardoor je al snel de verkeerde kant op loopt. Mensen die in de natuur willen sterven, doen dat dan ook in grote getalen in dit bos. Ze worden vaak maanden later pas gevonden, veelal met flessen whiskey of pillenstrips naast hen.

communicatierobot

Andere eenzamen plegen geen zelfmoord, maar sterven uiteindelijk een natuurlijke dood zonder naasten om hen heen. Omdat niemand hen mist, worden ze vaak pas maanden later gevonden. Dit gebeurt inmiddels zo vaak, dat er speciale bedrijven zijn opgericht om de sporen van deze eenzaame mensen uit te wissen nadat de politie het lijk heeft verwijderd. Dit gebeurt in Tokio alleen al zo’n tachtig keer per maand. De Japanse overheid schaamt zich ondertussen enorm voor het eenzaamheidsprobleem in haar land – en probeert de sporen ervan dan ook altijd zo snel mogelijk uit te wissen. Echte hulp aan degenen die dat nodig hebben is er echter niet.

Zo is er nog geen therapie ontwikkeld die het probleem gegarandeerd oplost, noch is eenzaamheid erkend als een officiële ziekte. Gelukkig zijn er wel een aantal klinieken waar deze eenzame (en vaak depressieve) kluizenaars terecht kunnen. Ze zitten vaak al jarenlang in hun eigen wereld en spreken alleen nog maar met zichzelf wanneer ze in zo’n kliniek terecht komen. Eén van de tools die dit soort klinieken inzetten is een robot, die de eenzame kluizenaar leert om weer te communiceren. Want dat doen velen van hen niet meer. Niet met vrienden of familie, maar ook niet met onbekenden. Het uiteindelijke doel van de therapie is de kluizenaars klaar te stomen voor zijn terugkeer naar huis. Maar wat is dan je thuis? En in hoeverre lost die therapie het probleem echt op?

doodskist-appartementen

Tokio is met 38 miljoen inwoners de grootste stad ter wereld. Tegelijkertijd heeft het de grootste markt voor éénkamerappartementen, die specifiek bedoeld zijn voor mensen die alleen wonen. Door de woningnood en extreem hoge prijs per vierkante meter in Tokio worden veel ‘normale’ éénkamerappartementen tegenwoordig zelfs opgeknipt in heel veel ieniemienie kamertjes, die letterlijk de afmeting van een doodskist hebben. Hoe ironisch is het dat de mensen dus steeds dichter op elkaar zijn gaan wonen, maar de eenzaamheid nog nooit zo groot geweest is.

Het probleem is in Japan vooral heel groot onder mannen. Op hen ligt een enorme druk om succesvol te zijn op school, in hun carrière en de rest van hun leven. Het enige positieve nieuws is dat het aantal hikkikomori in de afgelopen jaren wel gedaald is, van 700.000 in 2010 naar ruim 500.000 in 2014. Maar liefst 35% van die mensen leeft echter al meer dan zeven jaar geïsoleerd, nog eens 29% leeft tussen de drie en vijf jaar afgesloten van contact met anderen. Het aantal kluizenaars tussen de 35 en 37 jaar oud is bovendien verzesvoudigd in die paar jaar. Blijkbaar wordt het probleem in die leeftijdsgroep alleen maar groter, in plaats van kleiner.

rent a friend

Gelukkig hoeft het voor veel Japanners niet zo ver te komen. Maar dat betekent niet dat het eenzaamheidsprobleem er bij hen niet is. Gelukkig heeft de markt het gat dat de Japanse overheid heeft laten vallen opgevuld, door het bedenken van alternatieven voor contact met echte vrienden. Zo zijn er plekken waar je ongestoord kunt knuffelen met een dier – bij gebrek aan contact met een echte vriend of een knuffel van je moeder.

Een ander succesvol commercieel concept is ‘rent a friend’, waarbij je een ‘vriend’ kunt inhuren om iets mee te doen dat je graag met een échte vriend zou willen doen. Dat kan een kop koffie drinken zijn. Of een stuk wielrennen.  Whatever it is, je kunt er een persoon voor inhuren die per direct je vriend wil zijn én bij wie je jezelf kunt zijn. Voor een uur. En tegen betaling. Maar goed, who cares: als het ervoor zorgt dat mensen niet als kluizenaar eindigen en het gebrek aan collectivisme op deze manier een beetje gecompensereerd wordt, heeft het zijn nut al bewezen. Nu nog een échte vriend om iets leuks mee te doen.