tsjechië & slowakije – fluwelen scheiding

reisavontuur in tsjechië & slowakije – 2013

Wanneer ik samen met Kris en Zev een roadtrip maak door Centraal- en Oost-Europa in 2013, valt direct op hoe groot de economische, sociale en culturele verschillen zijn tussen de dertien landen die we doorkruisen. Terwijl er in een land als Albanië nog redelijk primitief geleefd wordt, vallen de Slowaakse hoofdstad Bratislava en de Tsjechische hoofdstad Praag juist op omdat zij zo modern zijn. Kort na elkaar bezoeken we beide steden kort na elkaar en genieten daarbij vooral van alle hippe tentjes en terrasjes die we er in overdaad tegenkomen. Begin jaren negentig waren beide landen echter nog innig verbonden met elkaar, in de vorm van één communistisch land: Tsjecho-Slowakije. Het huwelijk tussen beide landen hield echter niet lang stand.

behoorlijk imperium

Nippend van een Margarita-cocktail op een mooi terras in Bratislava, dat zo in Ibiza Stad had kunnen zitten, sla ik de boel gaande. Ik sta er geen moment bij stil hoe complex de geschiedenis is van Slowakije. Hetzelfde geldt voor die van Tsjechië, waar we een paar dagen geleden nog zaten. Beide landen hoorden tot 1993 nog tot hetzelfde land. Gelukkig zijn beide landen zo op het eerste gezicht goed terecht gekomen en inmiddels behoorlijk welvarend, ieder op hun eigen manier. Maar als land uit elkaar gaan doe je niet zomaar. En zulke gebeurtenissen gaan je ook niet in de koude kleren zitten, zou je denken. Opeens ben ik geïntrigeerd. Terwijl we in Bratislava van terras naar terras hoppen, Google ik de complexe bestaansgeschiedenis van Slowakije en Tsjechië bij elkaar.

Die geschiedenis begint in 1918, wanneer de Donau-monarchie – ook wel bekend als de Dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije – een nederlaag leidt in de Eerste Wereldoorlog en daardoor uiteenvalt. Die Donau-monarchie bestaat tot op dat moment niet alleen uit de landen die we nu kennen als Oostenrijk en Hongarije, maar ook uit hedendaags Bosnië en Herzegovina, Kroatië, Tsjechië, Slowakije, Slovenië en delen van Italië, Montenegro, Polen, Roemenië, Servië en Oekraïne. Een behoorlijk imperium dus.

divers volkje vol gedoe

Bij het uiteenvallen van de Donau-monarchie wordt onder andere de staat Tsjecho-Slowakije gesticht, die bestaat uit een samenraapsel van de Oostenrijkse delen Bohemen en Moravië met de Hongaarse delen Slowakije en Roethenië. Tsjecho-Slowakije is nooit echt een stabiele staat geweest, maar er was altijd een sterk nationaal besef, ondanks de etnische diversiteit van het land. Want divers, dat was de bevolking zeker. De 6,8 miljoen Tsjechen maakten met ruim de helft het grootste deel van het land uit. De 3,2 miljoen Duitsers vormden bijna een kwart van de bevolking, de Slowaken bijna vijftien procent. De resterende tien procent bestond uit Hongaren, Oekraïners, Joden en Polen.

Geheel tegen deze verdeling in, werden als bestuursstalen van Tsjecho-Slowakije het Tsjechisch en het Slowaaks gehanteerd. Ondertussen woonden er veel meer Duitsers dan Slowaken en brachten de Duitsers economisch gezien ook het meeste geld voor het land binnen. Ondertussen voelden ook de Slowaken zich achtergesteld. Bij beide groepen leidde dit tot een streven naar autonomie. Zo werden een aantal delen opgenomen in (nazi-)Duitsland, andere delen werden toegevoegd aan Hongarije en Polen bezette weer een ander deel van Tsjecho-Slowakije. Na de oorlog werd de staat Tsjecho-Slowakije in de oude staat hersteld. De Duitse bevolking werd echter verdreven en Roethenië werd door de Sovjet-Unie ingelijfd.

babylonische spraakverwarring

Bijzonder genoeg heeft Tsjecho-Slowakije meerdere namen gehad gedurende haar korte geschiedenis. Zo is er de eerste, tweede en derde Tsjecho-Slowaakse Republiek (de officiële naam van het land tussen respectievelijk 1918 en 1938, 1938 en 1939 en 1945 en 1960), de Tsjecho-Slowaakse regering in ballingschap (gebruikt om het land aan te duiden tussen 1939 en 1945 en alleen erkend als naam door de geallieerden), de Tsjecho-Slowaakse Socialistische Republiek (gebruikt tussen 1960 en 1990) en de Tsjechische en Slowaakse Federale Republiek (de officiële naam tussen 1989 en 1993). Je zult de re-branding er maar van hebben moeten doen.

Het land is de eerste vijftig jaar streng communistisch, waarbij er een stalinistisch bewind heerst. In 1968 komt een groep hervormers aan het bewind; hun doel is de ontwikkeling van een ‘communisme met een menselijk gezicht’. Hun experiment – beter bekend als de Praagse Lente – wordt een half jaar later opgedoekt. De nationalistische gevoelens van de Slowaken kwamen des te meer bovendrijven. Zij hoopten dat er binnen het nieuwe, federale systeem meer ruimte voor zelfontplooiing zou zijn. Dat bleek tevergeefs, want in de praktijk bleef de federalisering een lege doos: de parlementen hadden geen enkele betekenis en alle politieke organen bleven in Praag gevestigd.

schijn bedriegt

Toen bleek dat de Tsjechen en Slowaken niet meer met elkaar konden samenleven, reageerden veel Europeanen verrast. Tsjecho-Slowakije vierde op dat moment immers bijna zijn vijfenzeventigste verjaardag en jarenlang leek er geen vuiltje aan de lucht. Dat was schijn, zo blijkt. Beide landen zijn altijd heel verschillend geweest; bij de oprichting van Tsjecho-Slowakije zijn die verschillen alleen nooit echt gerespecteerd – waaronder het nationalisme van Slowakije. 

Bovendien werd vergeten dat Tsjechen en Slowaken geen natuurlijke band hebben. Zij mochten dan wel één land delen, figuurlijk leefden ze naast elkaar. Zo voerden de Tsjechen in Praag hevig verzet tegen het communistische bestuur, terwijl men in Bratislava vooral toekeek. De Tsjechen zijn coulanter en flexibeler dan de Slowaken, maar in tijden van crisis veel radicaler. Slowaken schrijven een petitie, Tsjechen maken revolutie.

het ‘slowaakse probleem’

De verschillen tussen beide landdelen werden door de politieke leiding echter het liefst genegeerd. Zo wist de eerste president van Tsjecho-Slowakije, Tomáš Masaryk, het zeker: ,,Er is geen Slowaakse natie. Dat is de uitvinding van Hongaarse propaganda, om Tsjecho-Slowakije te verzwakken. De Slowaken en Tsjechen zijn broeders. Alleen hun culturele niveau onderscheidt hen: de Tsjechen zijn meer ontwikkeld dan de Slowaken, omdat de Hongaren de Slowaken systematisch onkundig hielden.”

Zijn opvolger, Edvard Benes, gooide er nog een schepje bovenop: ,,Ik ben ervan overtuigd dat het Slowaaks slechts een dialect is van de Tsjechische taal, zoals er andere Tsjechische dialecten zijn. Ik kan niemand verhinderen zichzelf Slowaaks te noemen, maar ik ga niet akkoord met een verklaring dat een Slowaakse natie bestaat.” De communistische leider Antonin Novotny wist het helemaal goed gemaakt: hij stelde een massaal programma voor van huwelijken tussen Tsjechen en Slowaken, om daarmee het ‘Slowaakse probleem’ uit de wereld te helpen. Tja.

spellingsissues

Ondertussen verschillen beide volken over zo ongeveer alles en krijgen zij het nauwelijks voor elkaar om compromissen sluiten – zelfs niet over de schrijfwijze van hun eigen land. Daardoor wordt de landnaam elke paar jaar verschillend geschreven en verschilt de spelwijze tot op de dag van vandaag zelfs per regio. Zo schrijft men in Tsjechië de landnaam als ‘Tsjecho-Slowakije’, terwijl men in Slowakije ‘Tsjecho-Slowakije’ schrijft. De schrijfwijze is tekenend voor de manier waarop de landen de samenwerking zien: Tsjechië ziet het als één land, Slowakije net iets minder. Het liggend streepje benadrukt dan ook vooral de Slowaakse identiteit en maakt vooral duidelijk dat beide landen allesbehalve met elkaar versmolten zijn. 

Pas ruim twintig jaar later, tijdens de zogenaamde ‘fluwelen revolutie’, worden de eerste vrije verkiezingen gehouden. Met het wegvallen van de dictatuur zien de Slowaken hun kans schoon om meer autonomie te eisen. Zij zijn in eerste instantie niet uit op onafhankelijkheid, maar willen wel een totaal andere staatsvorm dan de Tsjechen voor ogen hebben. Dat gaat hem echter duidelijk niet worden – en dus verklaart Slowakije zichzelf in juli 1992 soeverein. Een half jaar later splitst het land officieel op in twee landen: Tsjechië en Slowakije. Ondertussen is het merendeel van de bevolking van beide landen tegen opsplitsing. Maar de politieke hoofden beslissen anders.

‘fluwelen scheiding’

Een ‘fluwelen scheiding’ wordt die opsplitsing ook wel genoemd, met name omdat er geen geweld aan te pas komt en alles in goed overleg verloopt. Terwijl Joegoslavië bloedig ten onder gaat, wordt er in Tsjecho-Slowakije geen schot gelost. Sterker nog: de opsplitsing is uiteindelijk een totale anticlimax. Terwijl het Tsjecho-slowaakse voetbalelftal nog als één land deelneemt aan het WK, is het land officieel eigenlijk al opgesplitst. Bij terugkomst in Praag schudden de verschillende voetbalteamleden elkaar de hand, zeggen ‘doei’ en dat is het.

De splitsing wordt uitgebreid gevierd in Slowakije, in Tsjechië zijn er geen feestelijkheden. Sterker nog: de Tsjechen zijn vooral verontwaardigd. Zij snappen niet waarom de Slowaken niet kozen voor de Tsjechische benadering. Maar wat is dat is – en dus gaan beide landen verder met hun eigen leven. Tsjechië kiest voor een rechts bewind en evolueert vervolgens erg snel naar een vrije markteconomie, waarmee het al snel de aansluiting weet te vinden bij het Westen. De Tsjechen zoeken hun identiteit  in de aansluiting bij de Navo en EU. Het land voert economische hervormingen door.

revanche

Slowakije kiest voor een links bewind en blijft achter, in zowel economisch, politiek als cultureel opzicht. Het land kampt al snel met een hoge werkloosheid terwijl het Tsjechië voor de wind gaat. Veel Slowaakse nationalisten dachten dat ze een nieuw soort Zwitserland konden worden. Maar het is allemaal niet waar gebleken. Slowakije is als klein land niet onafhankelijker, maar juist afhankelijker geworden van haar buurlanden. Pas in 1998 slaan de Slowaken met de verkiezing van een nieuwe pro-westerse regering de weg naar Europa weer in. Het is hun tweede revolutie.

Vanaf dat moment groeien beide landen weer dichter naar elkaar toe. In 2004 treden ze beide toe tot de EU. Slowakije, aanvankelijk het economische zorgenkind van de twee, krijgt de kans om fors te groeien en krijgt de bijnaam ‘Tijger van de Tatra’. Slowakije is inmiddels toegetreden tot de euro-zone; Tsjechië heeft er nadrukkelijk zelf voor gekozen om dat niet te doen. Door de financiële problemen van Griekenland betekent toetreding tot de euro-zone immers dat de Tsjechische belastingbetaler daaraan mee moet betalen.

rondhangende hipsters

Door de pro-Europese instelling van Slowakije en de kritische houding van Tsjechië rondom toetreding tot de euro-zone lijken beide landen stuivertje te hebben gewisseld. Hoe dan ook: beide landen zijn inmiddels hersteld van de breuk en er beter toe dan ooit. De onderlinge relaties zijn beter dan ooit, horen we van diverse mensen als we erover beginnen in Bratislava. Maar liefst 162.000 Slowaken werken in het grotere buurland Tsjechië, bijna acht keer meer dan in 1993. Duizenden Slowaken studeren aan Tsjechische universiteiten.

Ondertussen voelen de hoofdsteden van beide landen behoorlijk modern en vergelijkbaar. Praag is ongeveer net zo’n logische citytrip als een weekendtrip naar Parijs of Londen. Van Bratislava heb ik veel minder voorstellingen, maar word ik in de praktijk des te aangenamer verrast.  Bratislava is een bijzonder leuke en relaxte stad, vol leuke terrassen, wijn- en cocktailbarretjes. Op elke hoek van de straat zie ik een stel hipsters staan, die niet onderdoen voor dezelfde exemplaren in Amsterdam Fijne bijkomstigheid is het lekkere weer, dat we nog bijna niet gehad hebben op onze trip door Centraal- en Oost-Europa. En dus gaan we van cocktail naar cocktail (voor Kris) en van wijntje naar wijntje (voor mij), genietend van de cosmopolitan vibe die er hangt.

wrang gevoel

We eten die avond in de zon, op het dakterras van een prachtig oud pand en met uitzicht over de oude stad. De sfeer is er eigenlijk helemaal niet zo anders als in Praag valt me op. Hadden beide landen niet beter lekker bij elkaar kunnen blijven? De dame die ons bedient geeft aan dat de helft van de Tsjechen en de Slowaken tot op de dag van vandaag liever had gehad dat beide landen nog samen waren.

Aan de ene kant wil niemand nog over het verleden praten. Het is een geheelde wond. Aan de andere kant houden locals in zowel Praag als Bratislava een wrang gevoel. Veel mensen hebben heimwee naar het grote en trotse Tsjecho-Slowakije. Apart van elkaar stellen beide landen toch wat minder voor. Doordat de relatie tussen de twee naties inmiddels zo goed is, vragen veel mensen zich af: waar was het allemaal voor nodig?

op eigen benen

Maar op die vraag zal nooit een antwoord komen. Een goede buur is ook echt iets waard. Daarnaast is het af en toe best fijn dat beide landen hun eigen keuzes kunnen maken en op eigen benen hebben leren staan. Beter een goede buur dan een verre vriend, zou je denken.Misschien is deze ‘fluwelen scheiding’ wel precies wat beide nodig hadden om een eigen koers te kunnen varen, door schade en schande wijs te worden en daarmee te komen tot wat ze nu zijn: heel relaxte plekken om te leven en vakantie te vieren.