polen – hel op aarde

reisavontuur in polen – 2013

Tot het moment dat we op onze roadtrip door Oost Europa het Poolse plaatsje Oswiecim binnen rijden -door de Duitsers later verbasterd tot Auschwitz- ben ik meer bezig met bedenken hoe we er gaan komen, dan dat ik echt besef waar we naartoe onderweg zijn. Pas als de TomTom aangeeft dat we er zijn en ik de auto uitstap, valt bij mij mentaal het kwartje wat we vandaag gaan doen. Maar dan komt ‘ie binnen ook. Naar Auschwitz werden ongeveer 1,3 miljoen mensen gedeporteerd, waarvan er 1,1 miljoen om het leven zijn gekomen. Als er een hel op aarde bestaat, dan moet dit ‘em zijn.

grauw en grijs

Het weer in Auschwitz is grijs en grauw, geheel in overeenstemming met de bedrukte stemming die er hangt. De toon is daarmee gelijk gezet. Er zijn hier twee kampen geopend voor het publiek. Het eerste bevindt zich in het verbasterde Auschwitz en is bekend onder de naam Auschwitz I. Toen het kamp in Auschwitz te klein werd, is in het dorp ernaast -genaamd Birkenau- een tweede kamp gebouwd:  Auschwitz II – Birkenau. Dit gebouw is maar voor één doel gebouwd: een efficiënte vernietiging van zoveel mogelijk van haar inwoners.

Het gebouwencomplex van Auschwitz I bestond al toen het werd overgenomen door de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog. Door de Polen werd het complex gebruikt als gevangenis, om criminele Poolse gevangenen te herbergen. Na de inlijving van Polen in 1940, werden er in eerste instantie vooral ‘politieke gevangenen’ naartoe gestuurd; later ook Russische krijgsgevangenen en Joden. Qua bouwstijl is het complex prachtig en authentiek, met rode bakstenen en veel sierlijke details. Het zou tegenwoordig een prachtig woonhuis kunnen zijn. Hoe ironisch. Het onmiskenbare (en minstens zo ironische) bord ‘Arbeit macht frei’, dat aan de poort van het complex bevestigd is, verraadt echter waar het gebouwencomplex in de oorlog voor gebruikt is. Buiten dat bord, dat de hele wereld kent uit films over de Jodenvervolging, is het door de authentieke bouwstijl lastig om in te beelden dat dit een vernietigingskamp is geweest.

slachthuis

Bij het gebouwencomplex van Auschwitz II – Birkenau ligt dat anders. Omdat het vernietigingskamp zeer gestructureerd en logisch is ingedeeld, voel en zie je direct vanaf de ingang waar dit stuk land voor bedoeld is (geweest). Zo is de entree van het concentratiekamp direct verbonden met de treinrails, zodat de aankomst van de kampbewoners soepel zou verlopen. Sterker nog: zij reden in de trein onder de poort door het kamp binnen en konden vanaf daar direct verder rijden naar hun eindstation, te weten één van de vele barakken of de gaskamer. Alsof het vee betreft, dat zo efficiënt mogelijk het slachthuis door gelootst wordt. Dat de laatste stop het noodlot betekende, wist men gelukkig nog niet op het moment dat men uitstapte. Sterker nog: het gebied waar de gaskamers gebouwd zijn, is altijd afgesloten geweest van de barakken, zodat het niet zichtbaar was voor de mensen die nog leefden wat zich daar afspeelde.

Eenmaal binnen de poort, zijn het vooral de uitkijkposten rondom het kamp die opvallen. De posten zijn gebouwd in houten stellages, die met elkaar verbonden zijn door middel van enorme hagen prikkeldraad. Ontsnappen was hier echt onmogelijk. Daarnaast staat er op het terrein een eindeloze rij van immense barakken, die je doet beseffen wat de schaalgrootte van dit vernietigingsproject moet zijn geweest. In eerste instantie is er een stenen gebouw neergezet om mensen te herbergen. Omdat dit gebouw al snel uit zijn voegen barstte, zijn niet lang daarna de reeds bestaande paardenstallen omgebouwd tot barakken. Per barak sliepen er vierduizend personen – wat in de praktijk moet hebben betekend dat men met tien mensen in één bed moest liggen. In de winter moet het er ijskoud zijn geweest, in de zomer bloedheet. Geen wonder dat de kampbewoners onder zulke slechte leefomstandigheden binnen no time uitgeput waren en vatbaar werden voor allerlei ziektes.

doodsangst

Maar liefst 80% van alle mensen die hier binnen gereden werden, heeft deze barakken echter nooit gezien en werd direct na aankomst naar de gaskamer afgevoerd. Tegen de tijd dat Auschwitz II – Birkenau in gebruik werd genomen inm maart 1942, waren in Auschwitz I de experimenten met het gebruik van blauwzuurgas al afgerond. Daar was men inmiddels al  gestart met het vergassen van kampbewoners met Zyclon B, net als in andere Poolse vernietigingskampen. Bij de bouw van Auschwitz II – Birkenau is er dan ook direct een gaskamer en een apart (eind)station gebouwd, zodat treinen direct bij die gaskamers konden stoppen. Vanaf de trein gingen geselecteerde kampbewoners daar direct naar binnen toe, in de hoop en verwachting dat ze daar zouden gaan douchen. Het moeten uiteindelijk vreselijke minuten geweest zijn, waarin de mensen zich realiseerden dat ze de dood ingejaagd waren en niets anders meer konden doen dan wachten tot het zover is. Meestal duurde het zo’n vijftien tot twintig minuten totdat iedereen vergast was – een enorme tijd wanneer je doodsangst uitstaat.

De gaskamers zijn inmiddels niet meer intact: toen de Duitsers hoorden dat zij de oorlog verloren hadden, hebben zij direct hun sporen van vernietiging gewist door de gaskamers onder de grond op te blazen. Gelukkig zijn er foto’s en plattegronden bewaard gebleven, die aantonen dat de gaskamers er wel degelijk gezeten hebben. De ruïnes die bewaard zijn gebleven, bevestigen diezelfde tekeningen – en zijn inmiddels een stille getuige van wat zich hier heeft afgespeeld. Het hele complex doet zo afgrijselijk ‘echt’ aan, dat de waarheid extra hard binnenkomt. Hoe hebben mensen dit elkaar aan kunnen doen?

experimenten

De kampbewoners die niet meteen naar de gaskamers geleid werden, kregen een nummer en waren daaraan voortaan te herkennen. Dat nummer werd op hun gevangeniskleding genaaid en vanaf 1941 kregen de meeste gevangenen hun nummer zelfs op hun linkerarm getatoeëerd. Nadat zij zich hadden uitgekleed en hun kleding en bezittingen in een papieren zak hadden gedaan, werd hun hoofd kaal geschoren en werden zij onder de (opzettelijk te koude of te warme) douche gezet. Daarna begon het leven in het kamp – voor zover je dat nog een leven kunt noemen. Jarenlang moeten doorbrengen in zulke barre omstandigheden is eigenlijk helemaal geen leven meer – en zeker niet iets dat je eindeloos vol kunt houden. Of het zoveel beter was om terecht te komen in het werkkamp in plaats van de gaskamer, is dan ook nog maar de vraag. Het leven was er zó slecht, dat het overgrote deel van de kampbewoners uiteindelijk alsnog overleed aan ziektes of totale uitputting.

Werd je ziek of gewond, dan was de kans groot dat je alsnog werd afgevoerd naar de gaskamer. Had je ‘mazzel’, dan werd je opgenomen in de ziekenbarak. Soms werd je daar als patiënt behandeld, maar minstens zo groot was de kans dat je daar gebruikt werd voor allerlei medische experimenten – bijvoorbeeld door dokter Mengele, die hier berucht om was. Uiteindelijk zijn bijna een miljoen mensen in Birkenau overleden; negen op de tien van hen waren Joods. Dat uiteindelijk ruim 7600 gevangenen deze hel op aarde hebben overleefd en bevrijd konden worden toen het Russische leger Auschwitz bevrijdde, is eigenlijk een wonder. Dat Zev ondertussen door alle barakken heen en weer rent en elk stapelbed ziet als een klimrek (ook al weet hij dat hij er niet op mag klimmen), maakt het een beetje ongemakkelijk. Het voelt alsof we de doden en nabestaanden daardoor geen eer aan doen. Tegelijkertijd is dat de schoonheid van het leven. Zev snapt niet wat hier is gebeurd en heeft geen idee hoe het moet zijn geweest om hier als kind te wonen – net zoals dat het voor ons lastig is om in te beelden. Life is a playground voor hem. En dat is misschien maar goed ook.